سندرم  X شکننده یا سندرم مارتین بل، یک بیماری ژنتیکی است که بیشتر به عنوان یک بیماری تک ژنی در نظر گرفته می­ شود گرچه ممکن است ناحیۀ شکست نیز زیر میکروسکوپ دیده شود. 

این سندرم یکی از شایع‌ترین علل عقب‌ماندگی­های ارثی محسوب می‌شود و طیفی از مشکلات تکوینی را از قبیل ناتوانی­ های یادگیری و اختلالات شناختی شامل می­ شود .

میزان شیوع  سندرم X شکننده در حدود ١ در ٤٠٠٠ مرد می­ باشد و یک مورد در هر ‌‏8000 زن می باشد و تقریباً یک نفر از هر 260 زن ناقل ژن ‏FXS‏ می باشد.‏

بیماری  X شکننده به این دلیل به این نام خوانده می‌شود که در گستره کروموزومی برخی از افراد مبتلا، یک مکان شکننده در قسمت انتهایی بازوی بلند کروموزم X مشاهده می‌شود.

علائم و نشانه هاي سندرم  X شكننده :

هيچ يك از افراد با سندرم  X شكننده علائم يكساني را از خود بروز نمي­ دهند، امّا يكسری علائم كلّی در همۀ افراد وجود دارد. 

معمولا این اختلال در مردان بسیار شدید تر از زنان می باشد.

هوش و يادگيری: اغلب مردان مبتلا به سندرم X شکننده دارای معلولیت ذهنی خفیف تا متوسط هستند، در حالی که تنها حدود نیمی زنان مبتلا از لحاظ ذهنی ناتوان هستند.

 لازم به ذکر است که تشنج، در حدود ١٥ درصد از مردان و ٥ درصد از زنان مبتلا به این بیماری رخ می ­دهد.

رفتارهای اجتماعی – عاطفی: بيشتر كودكان مبتلا به سندرم X  شكننده دچار مشكلات رفتاری، اضطراب و رفتارهای بیش فعالانه­ ای مانند بی­ قراری و همچنین اختلال در توجه (ADHD) ، ترس از موقعیت­ های جدید و… هستند. 

بسياری از كودكان به ­ویژه پسرها ممكن است پرخاشگر باشند . 

دختران ممكن است در ارتباط برقرار كردن با افراد جديد دچار خجالت و كم­رويی گردند.

 حدود یک سوم افراد مبتلا به X شکننده، ویژگی­های بیماری اوتیسم را نیز نشان می ­دهند،که ارتباط و تعامل اجتماعی را تحت تاثیر قرار می ­دهد.

 ویژگی های جسمی و فیزیکی: بیشتر مردان و نیمی از زنان مبتلا به سندرم X شکننده، ویژگی های فیزیکی شاخصی دارند که با افزایش سن، آنها را نشان می­ دهند.

 این ویژگی ها شامل صورت کشیده و باریک، پیشانی بزرگ، گوش های بزرگ، فک برجسته، معمولا انگشتان بسیار  انعطاف­ پذیر، انعطاف پذيری و سستی بيش از حد مفاصل و انواع مشكلات استخوانی، پای صاف و در مردان نیز بیضه‌های بزرگ بعد از بلوغ دیده می­ شود.

زبان و تكلّم : اغلب پسران مبتلا به سندرم X شكننده، مشكلات زيادی در رابطه با صحبت كردن و تكلّم دارند. 

آنها ممكن است صريح و واضح حرف نزنند و يا مبتلا به لكنت زبان باشند.

علت بیماری:

الگوی توارثی سندرم  X شکننده، وابسته به X می ­باشد. 

این اختلال در اثر جهش در ژن ‏FMR1‌‏ (Fragile X Mental Retardation 1) واقع بر روی ‏کروموزوم ‏X‏ ایجاد می شود و با تقویت تکرارهای تری نوکلئوتیدی ‏CGG‏ در هنگام اووژنز ارتباط ‏دارد. 

تقریباً در ٩٩ درصد مبتلایان به سندرم Xشکننده، عملکرد ژن FMR١ به طور کامل مختل می ­شود. 

این ژن پروتئینی به نام FMRP را کد می­ کند که این پروتئین، تولید پروتئین های دیگر را تنظیم می­ کند و نقش مهمی در توسعه سیناپس­های عصبی دارد که اتصالات و ارتباطات تخصصی بین سلول های عصبی را برقرار می کنند.

تقریبا تمام موارد سندرم X شکننده به علت جهش در  بالادست ژن FMR١  و به دنبال آن بسط تکرارهای سه نوکلئوتیدی CGG در درون این ژن و متیلاسیون غیر طبیعی آن رخ می دهد. 

دفعات تكرار و الگوی تکرار CGG در DNA افراد مي ­تواند متفاوت باشد.

 به طور معمول، این بخش DNA ، ده تا پنجاه بار تکرار را نشان می­ دهد. 

در افراد مبتلا به سندرم X شکننده، این تکرارها به بیش از ٢٠٠ بار می­ رسد. 

گسترش غیرطبیعی تکرار های CGG ژنFMR١، موجب خاموش شدن این ژن شده و بنابراین مانع تولید پروتئین FMRP می ­گردد.


ادامه علت بیماری:

بطور معمول شدت اختلال با تعداد این تکرارها نسبت مستقیم دارد. 

- نرمال: درصورت ‏وجود 44 تکرار و یا کمتر، فرد طبیعی می باشد؛ 

- مرزی: در حضور 55-45 تکرار فرد در حالت مرزی قرار ‏می گیرد؛ 

- ناقل پیش جهش و یا پره موتاسیون: چنانچه تعداد تکرارها بین 200-55 باشد، فرد در وضعیت پیش جهش (ناقلی) می باشد. 

این افراد از نظر ذهنی طبیعی هستند، ولی ممکن است مشکلات عاطفی مانند اضطراب یا افسردگی را نیز تجربه­ کنند. 

- بیمار: ‏افراد واجد 200 تکرار و بیشتر (جهش کامل) علائم سندرم ایکس شکننده را بروز می دهند.

این اختلال ‏دارای ویژگی ‏Anticipation‏ می باشد. به این معنی که در انتقال به نسلهای بعدی، شدت بیماری ‏بیشتر و سن بروز بیماری پایین تر خواهد بود.‏

افراد واجد 55-45 تکرار که در وضعیت مرزی قرار دارند، در خطر داشتن فرزندان مبتلا نخواهند ‏بود؛ ولی احتمال ابتلای نوه ها و نتیجه های آنها وجود دارد.

 افراد ناقل پیش جهش غالباً فنوتیپ بیماری ‏را نشان نمی دهند. 

ولی 50% زنان ناقل و همچنین سایر اقوام زن خانواده ممکن است دچار نارسایی ‏اولیۀ تخمدان، یائسگی زودرس و یا اختلالات باروری شوند. 

برخی کودکان مبتلا به  premutation  ممکن است ناتوانی های یادگیری و اوتیسم را نیز نشان دهند. 

در مورد زنانی که دارای پیش جهش ژن مورد نظر هستند، خطر قابل توجهی وجود دارد که پیش جهش، طی میوز افزایش اندازه بیشتری پیدا کند و تکرارها از ٢٠٠  CGG بیشتر شده و یک جهش کامل (در گامت) ایجاد کند که به نسل بعد منتقل شود.

 افراد داراي Premutation با افزایش خطر ابتلا به یکسری اختلالات موسوم به اختلالات همراه X شکننده مواجه هستند. 

این اختلالات شامل نارسایی اولیه تخمدان (FXPOI) در زنان و سندرم X همراه لرزش/ آتاکسی شکننده  (FXTAS) در مردان می­ باشد.

تشخيص قطعی:

جهت تشخیص بیماری ابتدا مشاورۀ ژنتیک توسط متخصص ژنتیک انجام می­ شود؛ در بیماران مبتلا به عقب ماندگی ذهنی یکی از تست­های پیشنهادی، تست تشخیص Fragile X Syndrome می­ باشد.

 لازم به ذکر است که تشخیص تنها با آزمایش ­های ژنتیکی مسجل می ­شود.

در آزمایشگاه ژنتیک  تشخیص سیتوژنتیک با استفاده از محیط کشت مخصوص و تشخیص مولکولی از طریق  CGG Expansion Analysis  و تعیین تعداد تکرارهای CGG، قابل انجام می­ باشد. 

البته همان طور که در مطالب فوق ذکر شد، روش­های تشخیصی مولکولی نسبت به روش­های سیتوژنتیک ارجح­ می ­باشند.

در یک خانم ناقل احتمال افزایش تکرارها و انتقال ژن بسط یافتۀ بیماری زا به فرزندان وجود دارد. 

ولی  ‏در زمان به ارث رسیدن کروموزوم ‏X‏  از پدر افزایش تکرارها از حالت پیش جهشی به جهش کامل  ‏اتفاق نمی افتد. 

لذا دختران مرد ناقل دچار حالت ناقلی می شوند و احتمال داشتن فرزندان مبتلا برای آنها ‏وجود دارد، ولی پسران وی سالم خواهند بود.  

درزنان ناقل، اگر تعداد تکرارها کمتر از 70 باشد، ‏احتمال تبدیل شدن به جهش کامل در نسل بعد 10%، اگر تعدادتکرارها 90-70 باشد احتمال تبدیل به ‏جهش کامل 75% و چنانچه تعداد تکرارها بیش از 90 باشد، این احتمال به 90% می رسد.‏

‏  اندیکاسیون های بررسی:‏

در برخی موارد احتمال ناقلی افزایش می یابد؛ از جمله:‏

‏1-‏  سابقۀ وجود سندرم ایکس شکننده در خانواده

‏2-‏  سابقۀ وجود عقب ماندگی ذهنی با علت ناشناخته در خانواده

‏3-‏  سابقۀ یائسگی زودرس، نارسایی زودرس تخمدان و یا اختلالات باروری همراه با افزایش سطح ‏هورمون ‏FSH‏  ‏

‏4-‏  سابقۀ وجود اوتیسم، بیش فعالی یا اختلالات توجه در خانواده

‏5-‏  سابقۀ وجود آتاکسی و یا ترمور بدون علت شناخته شده در خانواده
‏      ‏

درمان:

در حال حاضر هيچ درمانی براي اين سندرم وجود ندارد؛ با اين حال گفتار درمانی، كار درمانی و رفتار درمانی براي رفع بسياری از مشکلات رفتاری و مسائل شناختی ناشی از سندرم X شكننده، می­ تواند مفید واقع شود. 

علاوه بر اين يافته های دارويی جديد نیز مي­ توانند تا حدی برای رفع پرخاشگری، اضطراب، بيش فعالی و عدم تمركز اين افراد مفيد باشد.

مشاوره ژنتیک جامع و کامل نزد مشاور ژنتیک متخصص و با تجربه در تشخیص بیماری و جلوگیری از تکرار تولد فرزند مبتلا به یاری پزشک معالج خواهد­آمد.

منبع: وبسایت آزمایشگاه نیلو