نام اختصاری: SFA

سایر نام ها: آنالیز مایع سمینال، شمارش اسپرم، آزمایش اسپرم، سیتولوژی مایع منی، بررسی مایع منی، تجزیه منی، بررسی مورفولوژی اسپرم، اسپرموگرام 

Semen Analysis, Spermogram, male Fertility Test, Semen Count, Sperm Analysis, Sperm Count, Reproductive-Semen Analysis

بخش انجام دهنده: بیوشیمی + میکروبیولوژی

نوع نمونه قابل اندازه گیری: مایع سمینال

حجم نمونه مورد نیاز:  تمام انزال

شرایط و  ملاحظات نمونه گیری:

1. به بیمار آموزش دهید که به مدت 3-2 روز پیش از جمع آوری نمونه از فعالیت جنسی پرهیز نماید. پرهیز دراز مدت قبل از جمع آوری نمونه توصیه نمی گردد، زیرا کیفیت سلول های اسپرم و مخصوصاً تحرک آنها ممکن است تقلیل یابد.  

2. یک ظرف مناسب برای جمع آوری مایع منی به بیمار بدهید. نمونه باید در ظروف استریل و ترجبحاً غیر پلاستیکی جمع آوری شود. ظروف پلاستیکی حرکت و فعالیت اسپرم را کاهش می دهند.

3. به بیمار آموزش دهید از مصرف نوشابه های الکلی از چند روز قبل از جمع آوری اجتناب نماید.

4. توجه داشته باشید که بهترین راه جمع آوری مایع منی به وسیله انزال درون یک ظرف تمیز است. برای کسب بهترین نتایج، نمونه بایستی در مطب پزشک یا آزمایشگاه جمع آوری شود.

5. نمونه حدالامکان در آزمایشگاه یا مطب پزشک به طریق استمناء گرفته شود ولی اگر امکان آن وجود نداشت نمونه در دمای اتاق در منزل گرفته شود.

6. توجه نمایید که نمونه هایی که در منزل در چند نوبت با مقاربت منقطع یا استمناء منقطع به دست می آید چندان مطلوب نخواهد بود.

7. بیمار می بایست نمونه گرفته شده در منزل را ظرف 1 ساعت پس از جمع آوری به آزمایشگاه تحویل دهد. به بیمار گوشزد نمایید که مانع از گرم و سرد شدن شدید نمونه در حین انتقال گردد.

8. از کاندوم‏های معمولی لاتکس به علت تاثیر احتمالی در قابلیت حیات (viability) اسپرم‏ها نباید استفاده کرد.

9. بخش ابتدایی انزال معمولاً شامل بیشترین اسپرم است. نمونه مایع منی باید کامل گرفته شود.

10. تاریخ خروج مایع منی قبلی و  تاریخ نمونه تازه و زمان جمع آوری آن را ثبت کنید.

11. زمان و نحوه دریافت نتایج را به بیمار اطلاع دهید. به خاطر داشته باشید که نتایج غیر طبیعی ممکن است اثرات مخربی روی تمایلات جنسی بیمار بگذارد.

موارد عدم پذیرش نمونه:

ü      داشتن تماس جنسی در مدت کوتاهی پیش از انجام آزمایش و همچنین پرهیز دراز مدت قبل از جمع آوری نمونه

ü      مصرف نوشیدنی های الکلی پیش از نمونه گیری

ü      انتقال نادرست نمونه (گرم و سرد شدن شدید نمونه) و تاخیر در انتقال نمونه به آزمایشگاه

ü      نمونه بدون برچسب یا نمونه بدون درج  زمان و  تاریخ نمونه گیری

ü      نمونه‏ای که بیشتر از 3 ساعت مانده باشد

         شرایط انتقال و  نگهداری:

1.       به بیمار آموزش دهید که نمونه را در عرض 60-30 دقیقه پس از جمع آوری و با حفظ در دمای 37˚C به آزمایشگاه برساند که راحت‏ترین آن چسباندن نمونه به بدن است. دمای پایین در حین انتقال به آزمایشگاه ممکن است تحرک اسپرم را کاهش دهد.  ضمناً فاقد ترکیبات دترجنت یا سایر مواد سمی باشد.

2.      نمونه به مدت 24 ساعت در دمای اتاق (24^oC)  پایدار است. نمونه را در مکان های به شدت سرد یا گرم نگهداری نکنید.

نکات ویژه:

1.        همانند خون، ادرار و سایر مایعات بدن، نمونه مایع منی نیز باید با احتیاط‏های لازم دریافت و کار شود.

2.        حتماً در حین کار با نمونه باید از دستکش استفاده کرد.

3.        از آنجایی که پارامترهای مایع منی و اسپرم در یک فرد از روزی به روز دیگر ممکن است تغییرات قابل توجهی داشته باشد، می‏بایست در ارزیابی اولیه، دو نمونه با فاصله 7 تا 21 روز گرفته و بررسی شود. 

اطلاعات تکمیلی: تجزیه مایع منی یکی از مهم ترین جنبه های بررسی باروری است، زیرا علت عدم توانایی آبستنی زوجین اغلب مربوط به مردان است. پس از 2 تا 3 روز پرهیز از تماس جنسی، مایع منی جمع آوری می شود و از نظر حجم، شمارش اسپرم، تحرک و مورفولوژی آزمایش می شود. در ابتدا حجم مایع منی تازه، اندازه گیری می شود. احتمال دارد مردانی که حجم منی کم یا بسیار زیادی دارند، نابارور باشند. پس از مایع گشتن ترشحات سفید و ژلاتینی انزال، شمارش اسپرم انجام می پذیرد. سپس تحرک اسپرم ارزیابی می شود. حداقل 50 درصد  از اسپرم ها باید حرکت پیش رونده داشته باشند. آزمایش مورفولوژی با رنگ آمیزی گسترده مایع منی انجام می پذیرد و تعداد اشکال طبیعی اسپرم را با اشکال غیر طبیعی آن مقایسه می نمایند.

روش جامع تر تجزیه مایع منی جهت بررسی ناباروری مردان شامل سنجش نفوذ اسپرم (Sperm penetration assay) می باشدکه آزمونی چند مرحله ای استکه به ارزیابی بیولوژیکی جنبه های متعدد توانایی باروری اسپرم انسان می پردازد. سنجش اتصال هیالورونان (Hyaluronan binding assay) روشی برای اندازه گیری کمی بلوغ اسپرم در نمونه تازه مایع منی است. این سنجش بر اساس توانایی اسپرم بارور برای اتصال به موکوپلی ساکارید اصلی ماتریکس تخمک به نام هیالورونان که از اجزای مایع فولیکولی انسان می باشد، استوار است. اسپرم نارس فاقد این توانایی است. اسپرم در انتهای فرآیند بلوغ خود توانایی اتصال به هیالورنان را پیدا می کند، از این رو اسپرم نابالغ این توانایی را ندارد. بنابراین چنانچه سطح اتصال اسپرم به هیالورونان پایین باشد، بدان معناست که نسبت اسپرم های بالغ موجود در نمونه پایین است.

به جز پارامتر های مرسوم بررسی کیفیت اسپرم از قبیل غلظت، تحرک و مرفولوژی، سالم بودن DNA اسپرم نیز می تواند از علل بالقوه ناباروری ایدیوپاتیک مردان باشد. اگر چه امکان دارد اسپرم حاوی DNA قطعه قطعه بتواند اووسیت را بارور نماید، اما ممکن است رویان و جنینی که بعداً به وجود می آید دچار اختلال باشد. با افزایش سن، قطعه شدن DNA در اسپرم افزایش می یابد. بنابراین عدم سلامت DNA می تواند عامل افزایش ناباروری در زوج های مسن تر باشد. آزمون های فلوسیتومتری موجود جهت بررسی سلامت DNA عبارت از آزمون ارزیابی ساختمان کروماتین اسپرم و آزمایش بررسی قطعه شدن DNA اسپرم (SDFA) می باشند. در صورتی که بیش تر از 70 درصد اسپرم ها اشکال غیر طبیعی داشتند، نمونه های اسپرم را غیر طبیعی در نظر می گیرند.

کاربردهای بالینی:

1.         بررسی کیفیت اسپرم و ارزیابی ناباروری مردان ؛ یکی از شایع ترین علل ناباروری کیفیت پایین اسپرم و تولید ناکافی اسپرم است.

2.        برای آنکه عمل وازوکتومی را موفقیت آمیز تلقی نماییم، انجام آزمون تجزیه منی ضروری می باشد.

3.        کمک به تشخیص اورکیت؛ معمولاً عامل آن ویروس واریسلا زوستر ، کلامیدیا تراکوماتیس، نیسریا گونوره و اوره آپلاسما اوره آلیتیکوم است.

4.        کمک به تشخیص نارسایی بیضه و  تشخیص آزوسپرمی و اولیگوسپرمی ؛ در نارسایی بیضه اسپرم وجود دارد اما تعداد آن اندک است و برای لقاح کافی نمی باشد. در انواع مادرزادی بیماری، هیچ اسپرمی مشاهده نمی شود.

5.        از یافته های معمول در آزمون تجزیه اسپرم،« نمای استرسی» نامیده می شود. چنین نمایی زمانی مشاهده می گردد که بیشتر از 20 درصد اسپرم ها ظاهری غیر طبیعی داشته و شمارش اسپرم پایین باشد. این « نمای استرسی» نشانه واریکوسل می باشد، یا به دنبال یک بیماری همراه با تب (هیپرپیرکسی) پدید می آید.

6.         کمک به تشخیص آدنوم هیپوفیز و انفارکتوس هیپوفیز؛ چنین وضعیت هایی به علت کاهش یا فقدان سطح FSH، LH موجب هیپواسپرمی می گردد. در نتیجه اسپرماتوژنز انجام نمی شود.

متدولوژی:  
آنالیز ماکروسکوپی و میکروسکوپی؛ مشاهدة مستقیم، شمارش و توصیف. سیستم‏های کامپیوتری برای بررسی مورفولوژی و موتیلیتی به طور گسترده‏ای مورد استفاده قرار گرفته‏اند. هماسیتومتر نئوبار اصلاح شده(Improved Neubauer Hemocytoketer) به عنوان استاندارد برای شمارش اسپرم در نظر گرفته شده است. 

مقادیر طبیعی پارامترهای مایع سمینال:

* حجم: 1.5-5.5 ml
* رنگ: سفید - خاکستری-  زرد
*زمان مایع شدن ( liquefaction):  در عرض 30-20 دقیقه پس از نمونه‏ گیری کامل شده و ندرتاً تا 60 دقیقه طول می‏ کشد.
7.2 - 8 :pH*

* شمارش کل اسپرم (Sperm Count): 40 milion/ ejaculate ≤
* شمارش اسپرم در هر میلی لیتر: 20 million/ml  ≤
* درصد تحرک اسپرم (Motility): در یک ساعت اول بیش از40% حرکت پیشرونده دارند.

* تحرک در هر میلی لیتر: (motile /ml): 8 million/ml≤
* مورفولوژی: بیشتر از 60% اشکال طبیعی با سر بیضوی دارند.

* ویزکوزیته:  3-4

* گرید : 3-4
* لوکوسیت‏ها: کمتر از 1 million/ml (عمدتاً نوتروفیل(

* اریتروسیت ها : 0 – 4 /HpF

فروکتوز: 150 - 600 mg/dl

روی: >75 μg/ml

منیزیوم: >70 μg/ml

کراتینین: >250 μg/ml

اسید فسفاتاز: 100-300 μg/ml

تفسیر: آزمایش آنالیز اسپرم شامل دو قسمت بررسی میکروسکوپی و بررسی ماکروسکوپی می باشد.

الف) بررسی میکروسکوپی:

1.        حجم و ویسکوزیته: حجم طبیعی مایع سمینال حدود 1.5 الی 5.5 میلی لیتر می باشد و با ریختن نمونه در یک استوانه مدرج اندازه گیری می شود. همچنین ویسکوزیته نمونه را در استوانه مدرج مورد ارزیابی قرار می دهند. در این حالت نمونه طبیعی باید بصورت قطره قطره در ظرف ریخته شود و هیچگونه تجمع یا چسبندگی نداشته

باشد و بصورت درجه هایی از صفر (آبکی) تا 4 (ژل مانند) گزارش می شود. نمونه چند لحظه بعد از جمع آوری بصورت لخته در می آید.  نمونه طبیعی پس از خروج از بدن به مدت 20 تا 30 دقیقه در حرارت 37 درجه  به صورت مایع در می آید که این زمان را زمان مایع شدن (lique faction) می گویند. در موارد نادر این زمان تا 60 دقیقه طول می کشد. همچنین هر ظاهر غیر طبیعی در مایع سمینال مانند وجود خون، پیگمان و یا افزایش کدورت که ممکن است ناشی از وجود گلبول های سفید باشد باید گزارش شود.

2.        pH: مایع سمینال طبیعی کمی قلیایی می باشد و محدوده pH آن 8 – 7.2 بوده که بوسیله pH مترهای کاغذی اندازه گیری می شود.

ب) بررسی میکروسکوپی:

1. شمارش اسپرم: اندازه گیری تعداد اسپرم در مایع منی یک منبع معتبر برای قدرت باروری است. هر چند که امکان باروری حتی با یک اسپرم هم وجود دارد. جهت شمارش اسپرم بایستی از تحرک آن جلوگیری به عمل آورد که این کار را بوسیله رقیق نمودن اسپرم انجام می دهند. برای رقیق نمودن می توان از بیکربنات سدیم، فرمالین و یا آب سرد استفاده نمود. در شمارش اسپرم، مایع سمینال را 1/20 رقیق نموده و در 5 خانه شمارش شمارش RBC یا 2 خانه شمارش WBC در لام نئوبار شمارش می کنیم و عدد بدست آمده را در 100000 ضرب می کنیم. بهتر است که هم مرحله رقیق نمودن و هم شمارش اسپرم دو بار انجام شود. مقدار طبیعی اسپرم 60 – 20 میلیون عدد در هر میلی لیتر است که شمارشی حدود 20 – 10 میلیون عدد به عنوان Border line محسوب می شود.

2. تحرک و فعالیت: تحرک اسپرم همانند تعداد اسپرم در باروری دارای ارزش می باشد. جهت بررسی تحرک، نمونه نباید رقیق شود. قطره ای از مایع سمیال را در زیر میکروسکوپ قرار می دهیم. اسپرم ها باید دارای حرکت جلورونده و تغییر مکانی مستمر باشند. برای این منظور نیز حداقل 25 میدان میکروسکوپی با بزرگنمایی ×40 بررسی نموده و میانگینی از آنها را به صورت درصد گزارش می نماییم. برخی آزمایشگاهها روند تحریک را در زمانهای مختلف بررسی کرده که عموماً بصورت 3 ساعته می باشد.

3. مرفولوژی اسپرم: اسپرم هایی که دارای مرفولوژی غیر طبیعی هستند می توانند عدم باروری را ایجاد کنند. اسپرم های طبیعی دارای یک سر بیضی شکل به اندازه تقریبی 3×5 µm و یک دم طویل و باریک می باشد. در اسپرم هایی با دو دم (Double tails) و دم پیچشی (Coiled tail) حرکت اسپرم کاهش می یابد. مرفولوژی های غیر طبیعی در سر نیز مانند داشتن دو سر (ِDouble head)، سر بی شکل (Amorphous head)، سر بزرگ (Gaint head)، سر سنجاقی (Pin head) و سر منقبض شده (Constricted head) باعث ناتوانی نفوذ اسپرم در تخمک می شود.

جهت گزارش مرفولوژی اسپرم بایستی آن را به یکی از روش های پاپانیکولا، گیمسا و یا کریستال ویوله رنگ آمیزی نمود. روش پاپانیکولا اختصاصی می باشد. حداقل 200 اسپرم مورد بررسی قرارر گرفته و درصد غیر طبیعی آن گزارش می شود. در یک نمونه طبیعی کمتر از 30 درصد اسپرم ها مرفولوژی غیر طبیعی دارند.

محدودیت ها و عوامل مداخله گر :

·         داروهایی که موجب کاهش سطح مایع منی می گردند عبارتند از: عوامل نئوپلاستیک ( مانند نیتروژن موستارد، پروکاربازین، وین کریستین، متوترکسات)، سایمتیدین، استروژن ها و متیل تستوسترون.

·         فقدان استاندارد برای بسیاری از پارامترهای تست، عامل محدود کننده می باشد.

·         نمونه‏های عصرگاهی تعداد و غلظت بالاتری از اسپرم در مقایسه با نمونة صبحگاهی دارند. 

·         با انجام یک بار آزمایش تجزیه اسپرم، به ویژه اگر نشانه دهنده ی ناباروری باشد، نمی توان نتیجه گیری قطعی نمود؛ زیرا شمارش اسپرم از روزی به روز دیگر متغییر است. تجزیه مایع منی را باید حداقل دو بار تا 3 بار به فاصله 3 هفته انجام داد.

·         یک آزمون طبیعی تجزیه منی نمی تواند وضعیت مرد را به دقت ارزیابی نماید مگر آنکه تأثیر ترشحات سرویکس همسر وی بر حیات اسپرم نیز تعیین گردد (آزمون سیمز-هونر).

توضیحات:

·         در صورتی که گلبول قرمز یا پیگمان‏های Heme وجود داشته باشند یا در مواردی که آسیب طناب نخاعی وجود دارد، ممکن است نمونة مایع منی قرمز – قهوه ‏ای باشد.

·         در پیواسپرمی، بیماران مبتلا به زردی و مصرف بعضی ویتامین‏ ها، رنگ مایع منی ممکن است زرد شود.

·         اگر PH کمتر از 7 و همراه با آزوسپرمی باشد، انسداد مجاری انزالی یا فقدان دوطرفه مادرزادی وازدفران‏ ها محتمل خواهد بود.

·          اورکیت، آتروفی بیضه مثلاً بدنبال اوریون، واریکوسل، نارسایی بیضه، انسداد وازدفران­ها، و هیپرپیرکسی ممکن است همراه با هیپوسپرمی یا آزوسپرمی و یا اشکال غیرطبیعی اسپرم باشند.

·         سیگار سبب کاهش حجم مایع منی شده و قهوه نیز سبب افزایش دانسیته اسپرم و درصد اشکال غیرطبیعی خواهد شد.

·         مصرف الکل ممکن است تأثیری در کارکرد اسپرم، حداقل در آنالیز مایع منی، نداشته باشد. مصرف کوکائین ممکن است سبب کاهش غلظت اسپرم، کاهش موتیلیتی و وجود اشکال غیرطبیعی شود.

·         در مجموع باروری بیشترین ارتباط را با پارامترهای تحرک و مورفولوژی اسپرم دارد. 

          منابع :

1. کتاب جامع تست هاي تشخيصي و آزمايشگاهي پاگانا- دکتر مهتاب جعفر آبادي آشتياني و همکاران- نشر جامعه نگر
2. کتاب جامع تجهيزات آزمايشگاهي و فرآورده هاي تشخيصي- دکتر حميد رضا سقا و همکاران- نشر مير
3. سايت مايو کلنيک: http://www.mayomedicallaboratories.com/test-catalog/Clinical+and+Interpretive/81641

4. Tietz textbook of clinical chemistry and molecular diagnostics / [edited by] Carl A. Burtis, Edward R. Ashwood

        David E. Bruns.—5th ed, 2012, ISBN: 978-1-4160-6164-9     

5. Jacobs S. D, DeMott R. W, Oxley K. D, Laboratory test handbook, 3 rd,Lexi comp,2004,P: 1187-1189

          6. The Fertility Institutes. Sperm Evaluation, Available at: http://www.fertility-docs.com/programs-and-services/sperm-evaluation/sperm-and-semen-   testing.php

         7. MedlinePlus. Semen analysis, Available at: https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/003627.htm